مسجد جامع عتیق شیراز؛ نگینی درخشان در تاریخ معماری ایران 

در این مقاله از معرفی جاهای دیدنی شیراز به سراغ یکی از جاذبه های بسیار زیبای شیراز یعنی مسجد جامع عتیق خواهیم رفت تا شما را با این جاذبه های بسیار زیبا آشنا کنیم. در ادامه با تاپ تراول همراه باشید…

مسجد جامع عتیق شیراز، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی و معماری ایران و از قدیمی‌ترین مساجد این شهر است. بنای اولیه این مسجد در قرن سوم هجری قمری در زمان حکومت صفاریان ساخته شده و در طول تاریخ دستخوش تغییرات و بازسازی‌های متعددی شده است. این مسجد با معماری اصیل ایرانی و اسلامی خود، نمادی از هنر و فرهنگ غنی ایران است و سالانه گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب می‌کند.

مسجد جامع عتیق، کهن‌ترین مسجد شیراز، همچنین به نام‌های مسجد جمعه یا آدینه شناخته می‌شود. این بنا در سال ۲۸۱ هجری قمری، تحت فرمانروایی عمرو لیث صفاری، بنیان‌گذاری شد. در سال ۷۵۲ هجری قمری، شاه اسحق اینجو سازه‌ای به نام خدایخانه یا دارالمصحف را در مرکز مسجد احداث کرد. این سازه به منظور نگهداری و تلاوت قرآن مجید به کار می‌رفت. یکی از ویژگی‌های برجسته این مسجد، کتیبه سنگی نفیسی است که توسط یحیی الجمالی الصوفی، خطاط برجسته زمان شاه اسحق، نگاشته شده و شامل جملاتی در شأن قرآن مجید است.

این عبادتگاه کهن به دوره پیش از اسلام برمی‌گردد، اما به دلیل محدودیت در کاوش‌ها، دقیقاً مشخص نیست متعلق به کدام دوره تاریخی است.

ساخت بنای اصلی مسجد به دوران حکومت عمرو لیث صفاری، دومین فرمانروای سلسله صفاریان، یعنی بین سال‌های ۲۶۵ تا ۲۸۷ هجری قمری بازمی‌گردد. این مسجد در طول زمان بارها مرمت شده است و برخی از این مرمت‌ها نیز خود دارای قدمت زیادی هستند.

بناهای مسجد عقیق شیراز

مسجد جامع عتیق شیراز، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین مساجد ایران، دارای بناها و بخش‌های مختلفی است که هر یک از آن‌ها دارای تاریخچه و ویژگی‌های خاص خود هستند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین بناهای موجود در این مسجد اشاره می‌کنیم:

• دارالمصحف یا خدای‌خانه: یکی از شاخص‌ترین بناهای داخل مسجد جامع عتیق، دارالمصحف یا خدای‌خانه است. این بنا در قرن هشتم هجری قمری به دستور شاه اسحق اینجو ساخته شده و مکانی برای نگارش، نگهداری و تلاوت قرآن بوده است. کتیبه زیبای این بنا که به خط یحیی الجمالی الصوفی نوشته شده، از جمله آثار ارزشمند خطاطی اسلامی است.
• شبستان‌ها: مسجد جامع عتیق دارای چندین شبستان است که هر یک از آن‌ها دارای ویژگی‌های خاص خود هستند. از جمله این شبستان‌ها می‌توان به شبستان اصلی در ضلع غربی، شبستان باریک و قدیمی در ضلع جنوبی و شبستانی کنار دروازه امام در ضلع شمالی اشاره کرد.
• حیاط: حیاط وسیع و زیبای مسجد جامع عتیق، فضایی آرام و معنوی را برای نمازگزاران و بازدیدکنندگان فراهم می‌کند.
• مناره‌ها: مسجد جامع عتیق دارای مناره‌های قدیمی و زیبایی است که به‌عنوان نشانگر و نقطه قابل‌توجه در منظر شهر شناخته می‌شوند.
• سردر ورودی: سردر ورودی مسجد جامع عتیق، به ویژه سردر ضلع شمالی، با کاشی‌کاری و کتیبه‌های زیبا تزیین شده است.

علاوه بر بناهای ذکر شده، مسجد جامع عتیق دارای بخش‌های دیگری مانند:

• رواق‌ها: که فضایی برای استراحت و گفتگو فراهم می‌کنند.
• حوض: که در وسط حیاط قرار دارد و به زیبایی محیط می‌افزاید.
• قبور: که برخی از بزرگان و علما در آن مدفون هستند.

توجه: در طول تاریخ، مسجد جامع عتیق بارها مرمت و بازسازی شده است و ممکن است برخی از بناها و بخش‌های آن در طول زمان دستخوش تغییر شده باشند.

مسجد عتیق و حافظ

یکی از نکات قابل توجه در مورد مسجد جامع عتیق، ارادت حافظ شیرازی نسبت به این مکان مقدس بوده که در اسناد تاریخی متعددی به آن اشاره شده است. امین احمد رازی، تذکره‌نویس و ادیب ایرانی قرن یازدهم هجری و نویسنده کتاب چهار جلدی “هفت اقلیم”، از جمله افرادی است که درباره این موضوع سخن گفته است. وی در سال ۱۰۱۰ هجری قمری در بخشی از کتاب هفت اقلیم خود مفصل درباره حافظ شیرازی صحبت می‌کند و اشاره می‌کند که حافظ هر شب جمعه به مسجد جامع عتیق می‌رفت و به تلاوت قرآن می‌پرداخت.

برخی از محققان ادبی با استناد به این که حافظ از طریق مشاغل دیوانی (حکومتی) هزینه‌های خود را تأمین می‌کرد، بر این باورند که این شاعر از طرف شاه اسحاق اینجو، مسئولیت خدایخانه را بر عهده داشته و به همین دلیل در این عمارت حضور می‌یافته است.

البته حضور بزرگان در این مسجد به حافظ محدود نبوده است. در قرن معاصر، شهید محراب آیت‌الله دستغیب به مدت چهل سال در این مسجد منبر و مجلس داشتند.

نکات و افسانه هایی در مورد مسجد عتیق

مسجد جامع عتیق در شیراز با بسیاری از باورها و روایت‌های تاریخی و مذهبی عجین شده است. مردم معتقدند که در زیر خدایخانه این مسجد، اژدهای خفته یا همان عصای موسی قرار دارد. همچنین بسیاری بر این باورند که قبل از تغییر قبله، جهت قبله به سمت این مسجد بوده و به همین دلیل به آن مسجدالاقصی نیز می‌گویند.

برخی می‌گویند که این مسجد در گذشته آتشکده بوده و سپس به مسجد تغییر کاربری داده است. روایت دیگری می‌گوید که حضرت عیسی به همراه فرشتگان میکائیل و اسرافیل در این مسجد نزول کرده است.

در ایران، مساجد دیگری نیز با نام عتیق وجود دارند، مانند مسجد عتیق تهران و مسجد عتیق اصفهان. در دوران پهلوی، مسجد جامع عتیق مهم‌ترین پایگاه حضرت آیت‌الله دستغیب (ره) و مردم انقلابی شیراز به شمار می‌رفت.

این مسجد در دوره‌های مختلف به دلیل زلزله دچار ویرانی شده و بارها مرمت شده است.

راه دسترسی