مسجد امام اصفهان | یادگاری زیبا از دوران شاه عباس صفوی 

مسجد جامع عباسی

در این مقاله از معرفی جاهای تاریخی اصفهان تصمیم گرفتیم تا شما با یکی از مساجد تاریخی این شهر بنام مسجد امام که یکی از مساجد بسیار دیدنی و زیبا با معماری حرفه ای است آشنا کنیم. پس اگر برنامه سفر به اصفهان را دارید تا انتهای این مقاله با مجله گردشگری تاپ تراول همراه باشید.

مسجد شاه که با نام های مسجد سلطانی، مسجد جامع عباسی و از بعد از انقلاب به مسجد امام تغییر نام داده شد یکی از مساجد بسیار مهم و تاریخی اصفهان است و در میدان نقش جهان قرار گرفته است. این مسجد در دوران صفوی بنا شده است و از بناهای بسیار مهمی است که در آن معماری اسلامی به کار رفته است. این بنا  همچنین از معماری، کاشی کاری و نجاری شاهکاری از قزن یازدهم هجری برخوردار است. این مسجد همچنین به همراه میدان نقش جهان به عنوان یکی از میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.

مسجد جامع عباسی در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان و در محدوده دولتخانه صفوی قرار گرفته است.در مجاورت با بناهای مهم دوران صفوی چون، عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله بوده و در محدوده­ی مجموعه بناهای مهم دوران صفوی قرار دارد.  

ورودی اصلی این مسجد در ضلع جنوبی میدان قرار گرفته و ورودی هایی دیگر نیز در محلات اطراف بنا (جهت دسترسی سریع تر و آسان تر مردم محله) هستند دسترسی به بنا از خیابان استانداری و کوچه های عمود (گذر سعدی و پشت مطبخ) بر میدان به سهولت بوده و از خیابان های حافظ و سپه نیز پس از ورود به ضلع شمالی میدان، به صورت پیاده و یا درشکه امکان پذیر است.

تاریخچه مسجد جامع عباسی

این مسجد مهمترین مسجد دوره صفویه در شهر اصفهان است که هم به لحاظ عظمت جنبه معماری و هم کثرت تزیینات حائز اهمیت می باشد. ساخت مسجد جامع عباسی که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ ه­. ق به فرمان شاه عباس اول و در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع گشته و به منظور تزیین میدان، در سال ۱۰۲۵ هجری قمری و در حالی که هنوز مشغول پی‌ریزی قسمت های دیگر مسجد بوده‌اند، سر در نفیس کاشیکاری معرق آن را به اتمام رسانیده‌اند. این مسجد شاهکاری جاویدان از معماری و کاشیکاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین تاریخ های ثبت شده در مسجد، سال ۱۰۷۷ هجری قمری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان و نیز سال ۱۰۹۵ هجری قمری است و معلوم می‌دارد که اتمام تزیینات و الحاقات مسجد، در دوره‌­ی جانشینان شاه عباس اول صورت گرفته است.

در کتب تاریخی مشهور عهد صفویه مانند «عالم آرای عباسی» و «وقایع السنین و الاعوام» همه جا از این مسجد به نام «مسجد جامع عباسی» و «مسجد جامع جدید عباسی» یاد شده است. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث «علیرضا عباسی» و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را، که در کتیبه مسجد جامع نامیده شده، از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود- شاه طهماسب- اهداء کرده است.

در ذیل این کتیبه به خط «محمدرضا امامی» کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن از مقام معماری و مهندسی معمار مسجد جامع جدید اصفهان (در مقابل مسجد جامع عتیق) یعنی استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان «محب علی بیکالله» تجلیل شده است.

کتیبه‌ های مسجد، کار خطاطان معروف عهد صفویه مانند: «علیرضا عباسی» و «عبدالباقی تبریزی» و «محمدرضا امامی» و «محمدصالح امامی» است و تزیینات عمده‌­ی آن از کاشیهای خشت هفت رنگ و معرق است.

معماری مساجد جامع به عنوان اصلی‌ ­ترین عنصر شهر و ممیزه­‌ی « شهر » و جایگاه ویژه ­‌ای در معماری و شهرسازی پس از اسلامی دارند. نقش مساجد جامع در شکل­‌دهی کالبدی عناصر شهری دیگر همانند بازارها، معابر و … از یک سو و عنایت ویژه‌­ی حکام اسلامی به ساخت مسجد جامع شهر در هر دوره، از سوی دیگر، سبب شده تا همواره مسجد جامع به عنوان یک نشانه­‌ی شهری قابل توجه در کل شهر مطرح باشد. مسجد جامع عباسی نیز به علت جامع بودن آن در دوره صفوی حائز اهمیت می­باشد. میان محور سردر که رو به میدان نقش جهان ساخته شده و محور مسجد که رو به قبله است،زاویه ای پدید آمده که معمار آن را به بهترین گونه پاسخ داده است.میدان نقش جهان رون اصفهانی دارد،یعنی حدودا رو به جنوب است اما مسجد رو به جنوب غربی است.معمار ایوان جنوبی مسجد در پشت هشتی را، به گونه ای چرخانده که از هشتی میتوان میانسرای مسجد را دید ولی نمی‌توان مستقیم به آن وارد شد،بلکه باید از یکی از دو دالان گرداگرد ایوان به میانسرا رسید. در پشت دالان طویل تر،آبریزگاه‌ها و وضوخانه جای دارد.

بیننده پس از ورود از درآیگاه ورودی و هشتی طی سلسله مراتبی و با چرخش از دالان ها وارد صحن مسجد شده و در جهت قبله قرار می گیرند. در اصلی مسجد شاه که در ضلع جنوبی میدان و در زیر مقرنس عالی سردر باشکوه آن واقع گردیده و با نقره و طلا پوشش داده شده شامل اشعاری به خط نستعلیق است که سال اتمام و نصب آن را به زمان شاه صفی جانشین شاه عباس اول که از ۱۰۲۸ تا ۱۰۵۲ سطلنت کرده می رساند

مسجد از مساجد چهار ایوانی است، میانسرای مسجد،تناسبات شش پهلوی منتظم را دارد. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی صحن مسجد دو مدرسه بنام ناصری و سلیمانیه وجود دارد. اولی به دست ناصرالدین شاه و دومی به دست شاه سلیمان تعمیر شده‌اند.

در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای به شکل شاخص در محل معینی تعبیه شده است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل نشان می‌دهد و چنانکه می‌گویند محاسبه آن را «شیخ بهائی» دانشمند و فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است. سطح فوقانی این شاخص به شکل مثلث قائم‌الزاویه است که وتر مثلث در جهت طرفی است که ظهر را تعیین می‌کند و یک ضلع مجاور زاویه­ی قائمه وصل به دیوار است و ضلع دیگر نماینده قبله مسجد است.  

گنبد بزرگ مسجد، دو پوسته ی گسسته است.آهیانه‌ی آن ( آهیانه به معنی جمجمه‌است. در گنبدهای دوپوسته پوشش زیرین را هم به این نام می‌خوانند)، گنبد سبویی است چون دهانه ی آن بزرگ بوده و نزدیک به ۲۰ متر است، از مهمترین گنبدهای دوپوش بوده، فضای خالی بین دوپوش چوب بست‌هایی قرار گرفته است،” خود” آن “گنبد ناری” است. معمار گنبد،استاد فریدون نایینی است.

از نکات جالب این مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی آن است، ارتفاع گنبد عظیم از سطح زمین ۵۲ متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های سردرآن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است.

قطعات بزرگ سنگ‌ های مرمری یکپارچه و سنگاب‌ های نفیس، مخصوصا سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد بزرگ که مورخ به سال ۱۰۹۵ هجری است.

عالی ترین کاشیکاری مسجد در سردر ورودی آن قرار گرفته و سراسر آن با رنگ بندیهای کامل آکنده از کاشی هفت رنگ و معرق است. قوس اصلی ورودی با سه ردیف مارپیچ تزیینی آبی روشن قاب بندی شده و از داخل گلدان هایی مرمرین حجاری شده قوس را در بر گرفته است. “قاب های نیم گنبد با ستارگان و پیچک های تاک فراز آمده از گلدان ها تزیین شده است. قاب های باشکوه همچون سجاده هایی که مدخل را در برگرفته باشند، با سنگ مرمر تزیین یافته اند. بقیه ی مسجد با کاشی های نامرغوب‌تر هفت رنگ آذین یافته است. در بخش بالا خانه‌ی روی سردر مسجد یک قاب کاشی معرق با نقش حیوانی – دو طاووس سبز رو به روی هم – وجود دارد، که در سنت های ایرانی نماد “ابدیت” است (مانند ققنوس). در قاب کاشی های دیگر، گنجشک ها و شاخه های گل و بته در کنار هم قرار دارند؛ این نقوش یادآور بهشت و باغ های باطراوت و جاودانه ی آن است. عبارات “الله”، “محمد” و “علی” با استفاده از خطوط کوفی بنایی سر در را تزیین داده است.

در مسجد امام اصفهان فرامین متعددی از دوران شاه عباس اول بر روی الواح سنگی نقر و نصب شده است. از دیدنیهای جالب این مسجد بی‌نظیر جهان اسلام است.اگرچه هر قسمت این بنای تاریخی دارای ارزش و اهمیت است اما بعضی از قسمتهای آن شاخص‌تر و دارای ویژگی‌های بیشتری هستند. از جمله، منبر آن یکپارچه از سنگ سماق است. این منبر چهارده پله دارد و پله چهاردهمی از بقیه پله‌ها پهن‌تر و نشیمنگاه واعظ است. از این منبر بیشتر در فصل سرد زمستان استفاده می‌شود.

همچنین در قسمت فوقانی محراب دولابچه‌ای در دیوار تعبیه شده که سه متر طول و دو متر عرض دارد. دولابچه، از چوب عود ساخته شده و با تیغه‌های طلا زینت یافته و دارای حلقه‌های زرین است. در مسجد جامع عباسی اصفهان واقع در میدان نقش جهان چهارمنار بسیار زیبا دیده می‌شود که شاهکار معماری عصر صفوی است و از نظر کاشیکاری و تزئینات دیگر از شاهکارهای هنری محسوب می‌شود. دو منار آن که در طرفین گنبد قرار دارد، هر کدام به ارتفاع ۴۸ متر است. ارتفاع هر یک از دو منار دیگر که در سر در مسجد قرار گرفته ۴۲ متر است. نقوش اسلامی این دو منار به صورت ختایی شطرنجی بر روی زمینه فیروزه‌ای می‌باشد. هنر معماری این منارها طوری است که از قیصریه آنها را رو به روی هم می‌بینیم. مسجد جامع عباسی، شاخصه­‌ی مهم معماری دوران صفوی و میدان نقش جهان است.