محله عودلاجان | یکی از محله‌ های تاریخی تهران 

 عودلاجان یکی از محله‌های تاریخی تهران است که ریشه آن به دوران قاجار می‌رسد. علی‌رغم تبدیل تهران به پایتختی شلوغ و پرجمعیت با آسمان‌خراش‌ها، گذرگاه‌ها، خانه‌های جدید و محله‌ها نوین، مکان‌هایی مانند عودلاجان هنوز هم نگاهی به هویت گذشته شهر دارند و امکان قدم‌ زدن در خاطره‌ای از دوره قاجار تا دوران پهلوی را فراهم می‌سازند. نام این محله نشان از ارتباط آن با عطاران در دوره قاجار است.

عولادجان کجاست؟

تهران در گذشته روستایی گمنام در جنوب قصران بوده که در دوران صفویه در زمان شاه‌ طهماسب به ‌سرعت به شهر تبدیل شد. با گذشت زمان، تهران تحولات مهمی را پشت سر گذاشت و هویت کنونی خود را شکل داد. اگر مایل به گشت‌وگذار در عودلاجان هستید، این محله در نزدیکی خیابان‌های ناصرخسرو، امیرکبیر، ۱۵ خرداد و ری قرار دارد. محله عودلاجان با ۲۶۱۹۱ خانه و ۱۱۴۶ باب مغازه، آثاری جذاب از گذشته را در خود جای ‌داده است.

عولادجان به چه معناست؟

نام “عودلاجان” از “عود” و “لاجی” برگرفته شده که نشان‌دهنده ارتباط آن با عطاران در دوره قاجار است. مردم محلی که قبل از رواج فارسی در تهران، به زبان تات تکلم می‌کردند در گویش محلی از آن به ‌عنوان «عبدالله جان» یاد می‌کردند. خود نام عودلاجان با ترکیب «آب»، «تقسیم» و پسوند محلی «آن» به معنای محلی است که آب به‌دلیل موقعیت مرتفعش در آن توزیع می‌شد. نام منحصربه‌فرد این محله نشان‌ از نقش تاریخی آن به‌ عنوان مرکز توزیع آب برخلاف مناطق جنوبی تهران دارد.

گذشته عولادجان

عودلاجان محله‌ای وسیع در تهران قدیم، در ابتدا شامل بیش از سه‌چهارم باغ، مراتع، زمین‌های کشاورزی و زمین‌های خالی بود. با افزایش جمعیت، ساکنان جدید به آن ملحق شدند که منجر به ساخت خانه‌ها و ساختمان‌های متعدد گردید. عودلاجان در دوران قاجار در میان مناطق مرفه تهران شهرت داشته و به دین و معنویت به‌ شدت وفادار بود که این موضوع در ۱۶ مسجد و مدرسه ساخته شده در آن مشهود است. این منطقه جوامع و مهاجران متنوعی از جمله محله‌ای یهودی موسوم به “کلیمیان” که در زبان عامیانه “سرچال” نامیده می‌شود، را در خود جای ‌داده بود. محله عرب‌ها نیز در گوشه شمال غربی عودلاجان قرار داشت.

افراد و مکان‌ های مشهور منطقه عولادجان

قابل ‌ذکر است که آقای کریشیچ، معلم اتریشی مدرسه دارالفنون، نقشه عودلاجان را در دوره قاجار به تصویر کشید که در آن کوچه‌ها و بناهای آن را به نمایش درآمده‌اند. این نقشه‌برداری که در حدود سال ۱۸۵۵ تکمیل شد، ۲۰ کوچه و گذرگاه را در عودلاجان نشان داد.

عودلاجان تنها یک منطقه بزرگ نبود. این محله شامل محله‌های کوچک‌تری می شد که در آن اقوام، مذاهب و مهاجران مختلف در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. افراد مشهور تاریخی مانند خاندان قوام الدوله، خاندان مستوفی، نصیرالدوله بدر تاجر و چهره‌های معاصری چون سید حسن مدرس، پروین اعتصامی و آیت‌الله بهبهانی نیز در عودلاجان ریشه داشتند.

خانه شهید سید حسن مدرس

چند کوچه و گذرگاه باقیمانده در عودلاجان نگاهی اجمالی به گذشته آن دارد. یکی از این مکان‌ها منزل شهید سید حسن مدرس، از چهره‌های برجسته سیاسی تاریخ معاصر ایران است. این خانه که در سال ۱۳۹۳ توسط حاجی محمد انصاری تملک شد، به «موزه دارالقرآن شهید مدرس» تبدیل گشته که به فعالیت‌های فرهنگی، پژوهشی و اجتماعی اختصاص دارد.

با کاوش در عودلاجان، می‌توانید با معماری منحصربه‌فرد خانه شهید مدرس که به سبک سنتی ایرانی در دوره قاجار ساخته شده، مواجه شوید. این بنا دارای هنرهای مختلفی از جمله گچ‌بری، سنگ‌تراشی، آجرکاری، گره کاری، نقاشی و کتیبه است که طیف کاملی از هنرهای تزئینی را منعکس می‌کند. این خانه با سه حیاط مرکزی، اتاق‌ها، راهروها، حوض‌خانه و سه دروازه ورودی، بخش‌های مختلفی را برای تدریس، جلسات عمومی و… در برمی‌گیرد.

عمارت کاظمی

عمارت کاظمی که در قلب محله عودلاجان قرار دارد، به موزه تهران قدیم تبدیل شده و سفری جذاب به تهران گذشته در دوران قاجار را ارائه می‌دهد. این گنجینه ملی، مشابه دیگر خانه‌های سنتی زمان خود، شامل فضاهای بیرونی و داخلی، آب ‌انبار، آشپزخانه و اسطبل می‌شود. خانه کاظمی که به سه بخش تقسیم شده است، امکان سفر در تهران قدیم را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌سازد.

در داخل دیوارهای آن مدل‌ها و نقوش پیچیده، مشاغل، سنت‌ها و آداب‌ورسوم مردم تهران در ۱۵۰ سال گذشته را در نمایشگاهی دائمی زنده می‌کنند. ویترین‌های شیشه‌ای اشیا و ابزارهایی از دوران قاجار تا دوره پهلوی را به نمایش می‌گذارند. علاوه‌بر این، این خانه سیر تحول لباس از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۴ را به نمایش درآورده و انتقال از لباس سنتی قاجار به لباس‌های الهام گرفته از غرب مانند کلاه، کت‌ و شلوار و کراوات پهلوی را نشان می‌دهد. طبقه همکف خانه کاظمی به مرکز اسناد و کتابخانه اختصاص‌داده ‌شده و کتاب‌های تاریخ، معماری، هنر تهران و تحقیقات میدانی در مورد میراث ‌فرهنگی به همراه اسناد ساختمانی ثبت شده را در خود جای ‌داده است.

خانه دبیرالملک

خانه دبیرالملک، یک اقامتگاه اصیل قاجار در محله باغ امین عودلاجان است که زمانی متعلق به میرزا محمد حسین فراهانی، معروف به دبیرالملک فراهانی، وزیر دوران قاجار بود. این خانه تاریخی اهداف مختلفی داشت، از فروشگاه اسباب ‌بازی و سالن بهداشت با تمرکز بر فعالیت‌های کودکان کار تا تبدیل ‌شدن به تفرجگاه تهران در دوران پهلوی؛ اکنون نیز به‌ عنوان بخش اداری شهرداری فعالیت می‌کند و در ساعات اداری پذیرای بازدیدکنندگان است.

خانه مهرانگیز کامبیز

در نهایت خانه مهرانگیز کامبیز که در فیلم خاطره‌انگیز «پدرسالار» با بازی محمد علی کشاورز، به ‌عنوان گوهری تاریخی در محله قدیمی عودلاجان ایستاده است. این خانه ۸۳ ساله که مالک اصلی آن مهرانگیز کامبیز نام داشته، میزبان مراسم مذهبی و نوحه‌خوانی بوده که به‌ مرور زمان دست‌به‌دست شده و از آقای جلال تهرانی در زمان پهلوی به سرهنگی رسید که در نهایت به مالکیت شهرداری منطقه ۱۲ درآمد.

حمام نواب

سکانس‌های فیلم سینمایی «قیصر» به کارگردانی مسعود کیمیایی در حمام نواب محله امامزاده یحیی فیلم‌برداری شده‌اند. این حمام متعلق به دوره قاجاریه که زمانی متعلق به شخصی به نام نواب بوده، دارای بخش‌هایی مانند رخت‌کن، اتاق گرم، سرویس بهداشتی، خزانه، استخر و حمام‌های مختلف است.

حمام نواب در سال ۱۳۹۰ دستخوش تغییراتی شد که با تلاش شهرداری منطقه ۱۲، اتحادیه صنایع‌دستی و سازمان میراث ‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران احیا شد. این محل به قطب مرکزی صنایع‌دستی شهر تبدیل گردیده و اکنون برای بازدید عموم باز است.

 امامزاده یحیی

امامزاده یحیی در مسیری به همین نام در مجاورت خیابان امیرکبیر قرار دارد و یکی از بناهای معروف امامزادگان تهران است. این بنا که در دوران پهلوی ویران شد، بعداً با استفاده از نقشه‌های قدیمی بازسازی گردید و سبک معماری اصلی خود را حفظ کرد. این بنا شامل صحن، مسجد، ایوان، رواق، حرم، آینه‌کاری، سردخانه، گنبد کاشی مخروطی شکل و آب ‌انبار می‌شود. شایان ‌ذکر است که جعبه چوبی بالای مقبره که توسط برادرانی به نام‌های استاد حسین و استاد محمد لواسانی ساخته شده، دارای کتیبه‌ای تاریخی مربوط به سال ۸۹۵ هجری قمری است. محل دفن بهاءالملک همدان نیز در اینجا قرار دارد.

همچنین چنار ۹۰۰ ساله شرقی در نزدیکی ورودی بانوان امامزاده بر جذابیت عودلاجان می‌افزاید. با قطر هفت متر، در ابتدا از سه درخت تشکیل شده بود که یکی از آن‌ها خشک شد و دیگری به‌دلیل انسداد خیابان قطع گردید. مردم محلی داستان‌های جالبی در رابطه با پینه‌دوزی به اشتراک می‌گذارند که زمانی در داخل درخت زندگی می‌کرد و هنر خود را انجام می‌داد و حتی شب‌ها در آنجا می‌خوابید.

مسجد و مدرسه معمارباشی

نام مسجد و مدرسه معمارباشی در جوار امامزاده یحیی در نزدیکی میدان باغ پسته بک، از بانی آن حاج ابوالحسن اصفهانی معروف به «صنیع الملک» گرفته شده که سرمعمار دوره قاجار بود. در سال ۱۳۰۳ هجری قمری ساخت ابن بنا به پایان رسید و دارای کتیبه سنگی حکاکی شده‌ای است که حاوی وقف‌نامه‌ای برای نگهداری و مراقبت از مدرسه و مسجد است.

کنیسه عزرا یعقوب

در نهایت کنیسه عزرا یعقوب به‌ عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین کنیسه‌های یهودی در محله عودلاجان است که قدمت آن به اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه بازمی‌گردد. این کنیسه به‌ عنوان محل تجمع یهودیان در منطقه سر چال از دو بخش بزرگ و کوچک تشکیل شده و در اسکان مهاجران لهستانی، انجام فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی و میزبانی برخی از سخنرانان مشروطه‌خواه نقش داشت. در حال حاضر مراسم‌های مذهبی هنوز در مناسبت‌های خاص و شب‌های شنبه در این مکان برگزار می‌شوند.

علاوه‌بر این کنیسه حاداش یا کنیسه نو، یکی دیگر از کنیسه‌های یهودی قابل‌ توجه در محله عودلاجان است. سقف آن که زمانی محل سکونت مهاجران افغان و آوارگان جنگ بوده، به‌ عنوان بادگیر برای خنک ‌کردن محیط طراحی شد. دیوارها دارای خط عبری به سبک عراقی هستند. این کنیسه نیز مانند عزرا یعقوب به رسمیت شناخته شده است.

کنیسه ملاحنینا یکی دیگر از عبادتگاه‌های یهودیان در منطقه عودلاجان که اکنون متروکه و در وضعیتی مخروبه قرار دارد، مجموعه اماکن مذهبی و فرهنگی این محله تاریخی تهران را تکمیل می‌کند.

سخن پایانی

منطقه عودلاجان به ‌عنوان شاهدی بر تکامل تاریخ تهران است و هویت منحصربه‌فرد خود را در میان منظره در حال تغییر شهر بزرگ تهران حفظ می‌کند. علی‌رغم حال ‌و روز شلوغ امروزی شهر تهران، ردپای هویت قدیمی آن مانند محله عودلاجان، ارتباطی با تاریخ غنی این شهر دارد. عودلاجان که زمانی منطقه‌ای پررونق و شلوغ بوده، همچنان یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران محسوب می‌شود و بافت سنتی خود را حفظ کرده است. با بازدید از این محله می‌توانید در تاریخ و خاطره‌های ماندگار ایران قدیم قدم بزنید.