زیگورات چغازنبیل

زیگورات چغازنبیل عبادتگاهی در جنوب ایران، نیایش‌گاهی به جا مانده از تمدن بزرگ عیلام. در ادامه مطلب با تاپ تراول همراه باشید تا نگاهی کلی داشته باشیم بر تاریخ زیگورات چغازنبیل که ریشه در تمدنی تاریخی و بسیار قدیمی دارد.

موقعیت جغرافیایی

معبد زیگورات چغازنبیل یکی از جاهای دیدنی خوزستان و در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش و ۲۰ کیلومتری هفت‌تپه قرار گرفته است. معبد ایلامی چغازنبیل بر روی تپه ای خاکی و در ساحل رودخانه دز از شعب رود کارون در استان خوزستان واقع شده است . این معبد توسط اونتاشگال پادشاه ایلامی ها در سال ۱۲۵۰ قبل از میلاد ساخته شده و آن را به خدای اینشوشینک اختصاص داده است .بنای معبد چند طبقه و ارتفاع آن حدود ۲۵ متر است . این بنا از خشت خام ساخته شده است و روکشی از آجر دارد . در اطراف معبد تعدادی لوح گلی و جندین مجسمه از انسان و حیوان بدست آمده است .

چغازنبیل یعنی چه؟

محوطه میراث جهانی چغازنبیل (شهر اونتاش) شهری آئینی بوده که در حال حاضر بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه است. این اثر در قرن سیزده قبل از میلاد به دستور پادشاه مقتدر این سلسله، اونتاش نپیریشا ساخته شده و به خدایان بزرگ ایلامی، نپیریشا و اینشوشیناک به صورت وقف اهدا می‌گردد. باستان‌شناسان برای این مجموعه تاریخی، عملکرد دفاعی قائل نشده‌ا‌‌ند. ذیقَورَّت با تشدید بر روی حروف “ق“ و “ر“ کلمه‌ای اکدی است. در ایران تلفظ این کلمه از گزارشات گیرشمن گرفته شده و عموماً زیگورات نوشته شده و به معنای بلند و برافراشته ساختن است. واژه چغازنبیل نیز متشکل از دو جزء “چغا“ به معنای تپه (همچون چغامیش، چغاگاوانه و غیره) و زنبیل به معنای سبد می‌باشد. گویا قبل از حفاری معبد، ویرانه‌های تپه مانند آن، یک زنبیل واژگون را تداعی میکرده است.

تاریخچه زیگورات چغازنبیل

در جنوب غربی فلات ایران زیگورات چغازنبیل که سالم‌ترین زیگورات باقی مانده در جهان است، ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد به فرمان اونتاشگال برای پرستش خدایی به نام اینشوشیناک بنا گردید. زیگورات به معنای بالا رفتن از آسمان و مکانی مقدس برای پرستش خدایان در میان مردمان تمدن‌های باستانی آسیای غربی بود.زیگورات چغازنبیل که نماد معماری عیلامی است، در سال ۱۹۳۳ توسط براون کشف شد. این بنا در ۶۴۰ سال پیش از میلاد، به فرمان آشور بانی پال در جنگ با آخرین پادشاه عیلام سر به ویرانی نهاده بود تا اینکه مجددا در سال ۱۹۶۲ توسط هیات گیرشمن از دل خاک بیرون آمد.

زیگورات چغازنبیل به علاوه یکی از زیباترین آثار باستانی ایران است که به ثبت در سازمان یونسکو نیز رسیده است. این زیگورات در پنج طبقه ساخته شده است که مردم شوش باستان اعتقاد داشتند بالاترین طبقه جایگاه خدای آنان یعنی اینشوشیناک است. آن‌ها باور داشتند اینشوشیناک از این جایگاه به آسمان می‌رود و باز به زمین برمی‌گردد. خود بنا چهار گوشه دارد و هر گوشه یکی از جهت‌های جغرافیایی را نشانه رفته است.

معماری زیگورات چغازنبیل

مردم شوش باستان عقیده داشتند این خدا از این مکان به آسمان میرود و سپس به زمین باز می گردد. در تمام طول بنا آبراههایی دیده می شود، شاید دلیل آنها حفاظت از بنا در مقابل بارانهای سیل آسای خوزستان است. دورتادور بنا سنگفرش است و در بعضی از سنگفرشها آثار جای پای بچه دیده می شود. دلیل آن تا کنون مشخص نشده است. در شمال غربی بنا پناهگاه های کوچکی دیده میشوند که مربوط به خدای ایلامی ایشنیکراب است. درون محوطه یک ساعت خورشیدی بزرگ نیز ساخته شده است.

مجموعه تاریخی چغازنبیل با وسعتی در حدود صد هکتار از یک بنای مطبق مرکزی (با قاعده مربع شکل، طول اضلاع خارجی حدود 105 متر و احتمالاً در 5 طبقه با 52 متر ارتفاع) که در گذشته ذیقورات نامیده می‌شده، سه حصار جداگانه (حصارهای درونی، میانی و بیرونی)، معابد، کاخ‌ها (کاخ آرامگاهها)، مخزن آب، خانه‌های مسکونی و محل انبار مصالح تشکیل شده است.در ساخت مجموعه بناهای این اثر از خشت (با بیشترین حجم استفاده در برپایی هسته مرکزی بناها)، آجر (در سه نوع ساده، لعابدار و کتیبه دار)، ملات‌های گچ، قیر و گل به طور گسترده و از مصالحی مانند شیشه، سنگ، چوب و سفال نیز به شکل محدودتر و در مکان‌های خاص استفاده شده است. این شهر در سال640 پیش از میلاد توسط آشوربانی پال، پادشاه آشور تصرف و ویران شد. کاوش‌های گسترده در این محوطه باستانی توسط رومن گیرشمن، باستان‌شناس فـرانسـوی در دهه‌های پنجاه و شصت میلادی صورت گرفت.

بر روی دیوارهای معبد آجرهایی به خط میخی مشاهده می‌شود که همگی دارای متنی یکسان هستند و بیان‌گر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است: من اونتاش، پسر هوبانومنا، شاه انزان و شوش هستم. پس از آن که مصالح ساختمانی را به دست آوردم، من در این‌جا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجی و یک دیوار داخلی محصور کردم. من معبد بلندی ساختم که شبیه آن‌چه شاهان پیش ساخته‌اند نبود و آن را به خدای اینشوشینک مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه‌ی ایشان شود و لطف و عدل اینشنوشینک در این‌جا برقرار بماند.

معرفی زیگورات

در بین‌النهرین اعتقاد مردم بر این بود که خدایان متعددی دنیا را کنترل و اداره می‌کنند و هر شهری را خدایی است که از آن محافظت می‌کند. مردم در مرکز شهر برای خدایان معبد درست می‌کردند تا در آن زندگی کنند که گاه به شکل زیگورات بود. معابد کوچک‌تری هم ساخته می‌شد تا مردم هدایا و پیشکش‌های خود را تقدیم خدایان کنند.

زیگورات (Ziqqurat) ساختمانی هرمی شکل بود که در چند طبقه ساخته می‌شد و با پلکان‌های متعدد به طبقات بالا می‌رسید. زیگورات‌ها در بین‌النهرین قدمتی چندهزارساله دارند که در فاصله‌ی سال‌های ٢٢٠٠ تا ۵۵٠ قبل از میلاد ساخته شده‌اند.درمورد فلسفه‌ی وجودی زیگورات‌ها سه نظریه عنوان شده است: اول، آن‌ها برای مصون نگه‌داشتن گندم از سیلاب بهاری ساخته می‌شدند. دوم، این زیگورات‌های سترگ تقلیدی از کوه‌های مقدس دورتادور فلات ایران بود. بنابراین اگرچه پیدایش این بناها در خاک بین‌النهرین بود لیکن الهام‌بخش آن‌ها ایران و معنای آن‌ها از این سرزمین گرفته شده بود. بنابر نظریه‌ی سوم که البته معروف‌ترین قول است، زیگورات نردبان صعود به آسمان بوده است. پس از چندهزار سال هنوز هم تعدادی از این زیگورات‌ها یافت می‌شود، به عنوان مثال زیگورات اور در جنوب بین‌النهرین و زیگورات چغازنبیل در ایران. زیگورات اور که ٢١١٠ سال قبل از میلاد ساخته شده قدیمی‌ترین و زیگورات چغازنبیل بزرگ‌ترین زیگورات جهان هستند.

رصد خانه

در سه سوی زیگورات چغازنبیل سه بنای کوچک آجری دایره ای شکل ساخته شده است که تنها یکی از آنها که در سوی شمال غربی قرار دارد به دست مرمتگران عضو هیئت کاوش فرانسوی شبیه به نمونه سالم شمال غربی بازسازی شد .درباره کاربرد این سه بنا نظریه های متفاوتی عرض شده بود.این سه بنا که بر روی هم مجموعه واحدی را تشکیل می دهند، یک رصد خانه خورشیدی یا تقویم آفتابی برای سنجش گردش خورشید و به تبع آن نگه داشتن حساب سال و سالشماری و استخراج تقویم و تشخیص روزهای اول و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پائیزی و انقلاب های تابستانی و زمستانی بوده است.در چهار سوی این بنا ها ، چهار آفتاب سنج آجری به شکل تاق نما یا پنجره نما ساخته شده است که با آفتاب سنج های رصد خانه نقش رستم شباهت دارد.

تصفیه خانه آب رودخانه

آب رسانی به چغازنبیل یکی از شگفتی‌های این معبد است. رود دز از نزدیکی چغازنبیل می‌گذرد ولی به دلیل اینکه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایین‌تری از سطح دشت است – در برخی مکانها 60 متر پایین‌تر – امکان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه نبوده است. بنابراین شاه ایلامی اونتاش ناپیریشا دستور به ساخت کانالی به طول 45 کیلومتر می‌دهد تا آب رود کرخه را که هم سطح زمین چغازنبیل بوده‌، به چغازنبیل برسانند. این آب پس از اینکه از هفت تپه عبور می‌کند به چغازنبیل می‌رسد ولی به دلیل اینکه آب کرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه‌های ته نشینی بزرگ و کوچکی می‌ریخته‌اند و با گذر از تنبوشه‌ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث، تصفیه کرده و گل آنرا جدا می‌کردند! شاید این یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه‌های آب جهان باشد.